श्रीभगवानुवाच |
अनाश्रित कर्मफलं कार्यं कर्म करोति य |
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रिय || 1||

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव |
न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन || 2||

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते |
योगारूढस्य तस्यैव शम कारणमुच्यते || 3||

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते |
सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते || 4||

उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् |
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन || 5||

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जित |
अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्ते तात्मैव शत्रुवत् || 6||

जितात्मन प्रशान्तस्य परमात्मा समाहित |
शीतोष्णसुखदुखेषु तथा मानापमानयो || 7||

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रिय |
युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चन || 8||

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु |
साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते || 9||

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थित |
एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रह || 10||

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मन |
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् || 11||

तत्रैकाग्रं मन कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रिय |
उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये || 12||
समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिर |
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् || 13||

तत्रैकाग्रं मन कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रिय |
उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये || 12||
समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिर |
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् || 13||

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थित |
मन संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्पर || 14||

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानस |
शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति || 15||

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नत |
न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन || 16||

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु |
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुखहा || 17||

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते |
निस्पृह सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा || 18||

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता |
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मन || 19||

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया |
यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति || 20||

सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् |
वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वत || 21||

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं तत |
यस्मिन्स्थितो न दुखेन गुरुणापि विचाल्यते || 22||

तं विद्याद् दुखसंयोगवियोगं योगसञ्ज्ञितम् |
स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा || 23||

सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषत |
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्तत || 24||
शनै शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया |
आत्मसंस्थं मन कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् || 25||

सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषत |
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्तत || 24||
शनै शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया |
आत्मसंस्थं मन कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् || 25||

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् |
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् || 26||

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् |
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् || 27||

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मष |
सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते || 28||

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि |
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शन || 29||

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति |
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति || 30||

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थित |
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते || 31||

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन |
सुखं वा यदि वा दुखं स योगी परमो मत || 32||

अर्जुन उवाच |
योऽयं योगस्त्वया प्रोक्त साम्येन मधुसूदन |
एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् || 33||

चञ्चलं हि मन कृष्ण प्रमाथि बलवद्दृढम् |
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् || 34||

श्रीभगवानुवाच |
असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् |
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते || 35||

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मति |
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायत || 36||

अर्जुन उवाच |
अयति श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानस |
अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति || 37||

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति |
अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मण पथि || 38||

एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषत |
त्वदन्य संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते || 39||

श्रीभगवानुवाच |
पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते |
न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति || 40||

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वती समा |
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते || 41||
अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् |
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् || 42||

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वती समा |
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते || 41||
अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् |
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् || 42||

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् |
यतते च ततो भूय संसिद्धौ कुरुनन्दन || 43||

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि स |
जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते || 44||

प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिष |
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् || 45||

तपस्विभ्योऽधिकोयोगी
ज्ञानिभ्योऽपिमतोऽधिक|
कर्मिभ्यश्चाधिकोयोगी
तस्माद्योगीभवार्जुन|| 46||

योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना |
श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मत || 47||